Η Ελένη Γλύκατζη-Αρβελέρ δίνει ένα ξεχωριστό πρότυπο μέσα από την πορεία της στη ζωή και στον χώρο των γραμμάτων. Ίσως γιατί η πρώτη γυναίκα πρύτανης στο πανεπιστήμιο της Σορβόννης και μία από τις πλέον εξέχουσες πανεπιστημιακές προσωπικότητες διεθνώς, έχει ως αγαπημένη φράση της το “γνώθι σ’ αυτόν”.
Ελένη Γλύκατζη-Αρβελέρ: “Έχουμε έλλειμμα αυτογνωσίας. Αν θεωρείς τον εαυτό σου σοφό, τότε είσαι βλάκας!”
Η Αρβελέρ το 2009 είχε επισκεφτεί την Ξάνθη προκειμένου να μιλήσει στο πλαίσιο της ημερίδας της Μακεδονικής Εκδοτικής Εκτυπωτικής με θέμα “Η Εγνατία του πολιτισμού και του τουρισμού”.
Με τον γνωστό ρέοντα λόγο της, με διαύγεια που εκπλήσσει, με ευρηματικότητα και παραστατικότητα, η Ελένη Γλύκατζη-Αρβελέρ κατόρθωσε για ακόμη μια φορά να καθηλώσει το κοινό.
Απλή και καταδεκτική δεν αρνήθηκε αργότερα και μια συνέντευξη στην Εφημερίδα Μακεδονία, στη διάρκεια της οποίας ανέπτυξε μεταξύ άλλων τις πολύ ενδιαφέρουσες απόψεις της σχετικά με το Βυζάντιο και τον πολιτισμό του.
Άλλωστε, όπως η ίδια έχει υποστηρίξει στο παρελθόν: “Έκανα το Βυζάντιο προσιτό στους Έλληνες, σε μικρούς και μεγάλους. Αυτό έκανα για την Ελλάδα”
Πού οφείλεται η εντύπωση ότι το Βυζάντιο ήταν μια σκοτεινή εποχή;
Στο ότι πολλές φορές το συγκρίνουν είτε με την ελληνική αρχαιότητα, που ήταν η βάση της ανθρώπινης διανόησης, είτε με τη Δύση, δηλαδή την αναγέννηση. Το Βυζάντιο ήταν ανάμεσα στους δύο αυτούς σταθμούς, που αντιπροσωπεύουν το ορθολογιστικό και ανοιχτό πνεύμα, την ερώτηση, την απάντηση, τη σκέψη.
Παράλληλα, επειδή ήταν ένα μόρφωμα που στηρίχθηκε στο θρησκευτικό ορθόδοξο δόγμα, θεωρήθηκε ένας σκοταδιστικός θεοκρατικός οργανισμός. Αυτή η απαξίωση του μεσαίωνα δεν αφορά μόνο το Βυζάντιο αλλά και τη Δύση. Είναι η εποχή που η ανθρωπότητα της Μεσογείου γυρίζει την πλάτη της στην ερωταπόκριση του αρχαίου πνεύματος και μπαίνει στην εποχή της επεξεργασίας του χριστιανικού δόγματος.
Αυτή είναι μια λανθασμένη θεώρηση;
Η άγνοια των κατορθωμάτων και των επιτευγμάτων του Βυζαντίου ώθησε πολύ βιαστικά τους ανθρώπους να το χαρακτηρίσουν ως μια σκοταδιστική εποχή. Σ’ αυτό συνέβαλε επίσης και το γεγονός ότι την αρχαιότητα διέδωσαν στην Ελλάδα ξένοι, οι οποίοι δημοσίευσαν όλα τα ελληνικά κείμενα και ήταν ως επί το πλείστον καθολικοί ή προτεστάντες, που θεωρούσαν τους ορθόδοξους σχισματικούς ή καθυστερημένους. Έτσι, το Βυζάντιο παραγνωρίστηκε.
Τείνει να αλλάξει αυτή η αντίληψη;
Νομίζω ότι οι μεγάλες εκθέσεις που διοργανώνονται κάνουν γνωστό το πνεύμα του Βυζαντίου ως καλλιτεχνικό επίτευγμα. Η μοντέρνα τέχνη όπως την παρουσιάζουν οι υπερρεαλιστές, η μεταφυσική και ονειρική ζωγραφική τους η οποία δεν αποδίδει μορφές αλλά την υπερβατικότητα κάποιας συγκίνησης, έκαναν τους ανθρώπους να κοιτάξουν με άλλο μάτι τις βυζαντινές εικόνες. Γιατί οι βυζαντινές εικόνες δεν παραπέμπουν στον άγιο αλλά στην αγιοσύνη. Η νέα αυτή ματιά χάρη στους υπερρεαλιστές άλλαξε το βλέμμα πάνω στη βυζαντινή τέχνη.
Οι βυζαντινές σπουδές βρίσκονται σήμερα σε ένα ικανοποιητικό στάδιο;
Οι βυζαντινές σπουδές έχουν μεγάλη ανάπτυξη. Έδωσαν στους νέους τη διάθεση να αναλογιστούν τι ήταν αυτή η χιλιόχρονη αυτοκρατορία, να απομακρυνθούν από τη θεωρία του σκοταδισμού, αλλά και να δώσουν στο Βυζάντιο μια καινούργια θέση.
Οι αυτοκρατορίες ήταν πολυεθνικά κράτη. Το Βυζάντιο πού οφείλει τον ενιαίο πολιτιστικό του χαρακτήρα; Η πολυεθνικότητα, η παγκοσμιότητα ως ιδεολογία και η αιωνιότητα ως ελπίδα είναι τα τρία χαρακτηριστικά κάθε αυτοκρατορίας. Το Βυζάντιο ήταν ακριβώς αυτό, αλλά ήταν και μονοπολιτιστικό.
Ο πολιτισμός του βασιζόταν στην ελληνιστική εμπειρία και την ελληνική γλώσσα. Όπως ξέρετε, η γλώσσα είναι μια σύμπτυξη της ιστορίας του παρελθόντος, η οποία μπορεί να είναι παρόν και γίνεται και μέλλον. Ας μην ξεχνάμε ότι η νεοελληνική γλώσσα ξεκινά από τα κείμενα της Αγίας Γραφής, που ήταν γραμμένα στην κοινή αλεξανδρινή της εποχής. Αυτή ήταν η γλώσσα που υιοθέτησε το Βυζάντιο “εναντίον” των λατινικών, τα οποία ήταν διεθνής γλώσσα.
Εκείνη την εποχή τα ελληνικά είναι η γλώσσα των διανοουμένων και τα λατινικά είναι η διοικητική γλώσσα. Οπότε, αυτός ο μονοπολιτιστικός χαρακτήρας χάρη στη χρήση της ελληνικής γλώσσας, τη διάχυση της ελληνικής γραμματείας και την εξέλιξη της χριστιανικής πνευματικότητας κάνουν το Βυζάντιο ένα ελληνικό πνευματικό μόρφωμα.
Βρίσκετε παραλληλισμούς μεταξύ των αυτοκρατοριών εκείνης της εποχής και των σημερινών γεωγραφικών πολυεθνικών περιοχών;
Υποστηρίζεται συχνά ότι οι ΗΠΑ είναι η ρωμαϊκή αυτοκρατορία της σύγχρονης εποχής. Θα έλεγα ότι είναι η βυζαντινή αυτοκρατορία του σήμερα. Το Βυζάντιο είναι η διάσωση της ανατολικής ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, εκχριστιανισμένης και εξελληνισμένης, με την Κωνσταντινούπολη ως πρωτεύουσα. Ομοίως και η Αμερική σήμερα είναι μια Ευρώπη εκτός εαυτής, έχει τις ίδιες πνευματικές βάσεις με την Ευρώπη και θεωρεί ότι πρέπει να σώσει και να διαδώσει τις ευρωπαϊκές αξίες σε όλο τον κόσμο. Το Βυζάντιο στην εποχή του λειτουργούσε με τον ίδιο ακριβώς τρόπο. Άλλωστε, εξαιτίας του Βυζαντίου ανακαλύφθηκε η Αμερική.
Τι εννοείτε;
Όταν το 1453 έπεσε η Πόλη, οι Οθωμανοί μουσουλμανοποίησαν όλη την ανατολική Μεσόγειο, οπότε τα χριστιανικά πλοία της Γένοβας, της Ιταλίας, της Πίζας, της Φλωρεντίας, που έκαναν όλο το διαμετακομιστικό εμπόριο, δεν είχαν πρόσβαση εκεί. Οι ναυτικές δημοκρατίες της Ιταλίας έπεσαν σε αχρηστία και άρχισαν να αναζητούν νέους δρόμους για να φτάσουν στην Άπω Ανατολή. Μεταφράστηκαν στα λατινικά τα “Μετεωρολογικά” του Αριστοτέλη, όπου ο σπουδαίος φιλόσοφος γράφει: ““Όταν ήμουν στην Κύπρο κοίταξα τους αστερισμούς και είδα ότι δεν ήταν στην ίδια θέση με τη θέση που ήξερα όταν ήμουν στη Μακεδονία. Κατάλαβα τότε ότι η γη είναι σφαίρα και πάλι μικρά, οπότε αν θες να πας σε ένα μέρος της μπορείς να πας είτε από την Ανατολή είτε από τη Δύση”.
Ο Κολόμβος μ’ αυτό το κείμενο ξεκινάει να βρει την Άπω Ανατολή από την απέναντι μεριά, από τη δύση. Το μέρος που προσέγγισε η καραβέλα του ονομάζεται Δυτικές Ινδίες. Οπότε, αν δεν είχε πέσει η Πόλη, δεν θα είχαμε ανακαλύψει την Αμερική.
Όταν κάποια στιγμή σας ρώτησε ο Κωνσταντίνος Καραμανλής τι ήταν η Μακεδονία στο Βυζάντιο, απαντήσατε: “θέμα, κύριε πρόεδρε”. Σήμερα είναι ένα άλλου είδους θέμα, πολύ σοβαρό πια για εμάς τους Έλληνες. Έχετε εκφράσει κατά καιρούς την άποψή σας η ΠΓΔΜ να ονομαστεί Νέα Μακεδονία. Γιατί;
Υπάρχει η Μεγάλη Βρετανία, αλλά και η Βρετάνη στη Γαλλία. Ουδέποτε το συζήτησε κανείς. Θεωρώ ότι οι γείτονες είναι Έλληνες που έχασαν την ελληνικότητά τους, γι’ αυτό ακριβώς, σχεδόν ψυχαναλυτικά, θέλουν να έχουν πρόσβαση στην ελληνική ιστορία. Εμάς τις μας νοιάζει; Έχω φωνάξει αυτή μου την άποψη λέγοντας μάλιστα ότι κάθομαι σε μια γειτονιά που λέγεται Νέα Ελβετία, αλλά δεν έχει καμία σχέση με την Ελβετία. Πάντως, θεωρώ ότι το θέμα χάθηκε για την Ελλάδα, γιατί πια στο εξωτερικό όλοι γνωρίζουν το συγκεκριμένο κράτος με το όνομα αυτό.Το πιο λανθασμένο σύνθημα για μένα είναι “η Μακεδονία είναι ελληνική”. Το μόνο σύνθημα που θα μπορούσε να υπάρξει είναι το “όπου Μακεδονία Ελλάδα”.
Οι ξένοι ρωτούν: φοβάστε μήπως οι έλληνες Μακεδόνες πάνε μαζί τους; Θεωρώ ότι αυτή τη στιγμή το πρόβλημα είναι πως έχει δημιουργηθεί η εντύπωση ότι υπάρχει μια μακεδονική οντότητα, της οποίας η προέκταση είναι η Θεσσαλονίκη και το Αιγαίο. Νομίζω ότι ήταν πολύ εσφαλμένη η διαχείριση του θέματος, το οποίο δεν είναι ιστορικό, αλλά πολιτικό.
Είπατε κάποτε πως η έλλειψη αυτογνωσίας είναι η πιο ανήθικη πράξη. Σ’ αυτή την περίπτωση τι ισχύει;
Συμπληρώνω ότι η έλλειψη αυτογνωσίας είναι η πιο ανεύθυνη, η πιο παιδαριώδης πράξη. Δυστυχώς, πολλές φορές καταδικάζω και καταλογίζω στους Έλληνες έλλειψη αυτογνωσίας. Φτάνει πια το περίφημο σύνθημα “είμαστε οι καλύτεροι της παρέας”. Καλά θα κάνουμε να προσπαθούμε να μάθουμε ποιοι είμαστε και να μη ρωτάμε αν υπάρχουν φιλέλληνες έξω. Δεν άκουσα κανέναν γάλλο να αναρωτιέται αν υπάρχουν “φιλόγαλλοι”!
Η αυτογνωσία είναι ένας δρόμος προς την προσωπική και συλλογική επιτυχία;
Ασφαλώς. Δεν υπάρχει επιτυχία που να μην είναι μια συλλογική επιτυχία επιτυχημένων ανθρώπων. Γιατί αν σε μια συλλογική επιτυχία είσαι ένας αποτυχημένος, κατεβάζεις όλη τη συλλογική επιτυχία προς τα κάτω. Η αυτογνωσία είναι ακριβώς μια δυνατότητα να ξέρεις πού μπορείς να πας. Είναι αυτό ακριβώς που μου έλεγε η μάνα μου: “Παιδί μου, να ξέρεις τη θέση σου. Ούτε πιο πάνω ούτε πιο κάτω”.
Ενώ ο πατέρας σας, όπως διάβασα, έλεγε: “Το πρόσωπο είναι σπαθί”. Αυτό παρέμεινε μία από τις αρχές σας; Γι’ αυτό ακριβώς όταν έβλεπα τα πρόσφατα γεγονότα στην Ελλάδα είπα ότι το χειρότερο ήταν πως ενεπλάκησαν σ’ αυτά κουκουλοφόροι, οι οποίοι δεν δείχνουν το πρόσωπό τους. Από τη στιγμή που δεν δείχνεις το πρόσωπό σου, σημαίνει ότι θέλεις να κάνεις πράγματα που δεν είναι αυτά που σου επιτρέπουν. Καλό είναι τις ενέργειές σου και να τις υποστηρίζεις και να τις υπογράφεις. Ευτυχώς που τα παιδιά βγαίνουν στους δρόμους και φωνάζουν, αλλά από εκεί και πέρα υπάρχουν όρια. Οι νέοι όταν θέλουν να διαμαρτυρηθούν δεν φορούν κουκούλες.
Υποστηρίξατε ότι μπροστά στα παιδιά δεν μπορείς να φοβηθείς. Γιατί;
Επειδή μπροστά στα παιδιά πρέπει να είσαι παραδειγματικός. Γενικότερα, αν μπορείς να έχεις έναν σκοπό στη ζωή σου, είναι να είσαι παραδειγματικός. Φοβάμαι ότι αυτή τη στιγμή οι μόνοι ήρωες για τη νεολαία είναι οι τραγουδιστές, οι τηλεπαρουσιαστές και οι ποδοσφαιριστές. Γι’ αυτό γελώ που με ενέταξαν μέσα στους εκατό δημοφιλέστερους Έλληνες.
Έχετε γενικότερα χιούμορ. Πιστεύετε ότι αυτό συμβαδίζει με τη… σοφία σας;
Δεν νομίζω πως είναι κάτι που δέχεται ανάλυση. Αν θεωρείς τον εαυτό σου σοφό, τότε είσαι βλάκας!
